Magmatik Kayaç Çeşitleri

Püskürük (Magmatik) Kayaç Çeşitleri

Püskürük kayaçlar, magmanın veya lavın soğuyup katılaşmasıyla oluşan kayaçlardır. Bu kayaçlar, oluşum yerlerine, kimyasal bileşimlerine ve doku özelliklerine göre farklı sınıflara ayrılır.

1. Oluşum Yerine Göre Püskürük Kayaçlar

Magmanın soğuduğu yere bağlı olarak üç farklı türe ayrılırlar:

A) Derinlik (Plütonik – İntrüzif) Kayaçları

• Magma, yer kabuğunun derinliklerinde yavaş yavaş soğuyarak büyük kristalli kayaçlar oluşturur.
• Kristaller uzun sürede büyüdüğü için iri taneli (faneritik) yapı gösterirler.
• Örnekler:
  • Granit: Açık renkli, kuvars, feldispat ve mika içerir.
  • Siyenit: Kuvars içeriği düşük, granit benzeri kayaç.
  • Diyorit: Granit ve gabro arasında bir bileşime sahiptir.
  • Gabro: Koyu renkli, magnezyum ve demirce zengin kayaç.
  • Peridotit: Ultra-mafik (çok düşük silika içerikli), yeşilimsi renkli kayaç.

B) Yarı Derinlik (Dayk – Hipabissal) Kayaçları

• Magma, yer kabuğunun orta seviyelerinde soğuyarak kristalleşir.
• Orta büyüklükte kristaller içerir ve genellikle porfirik doku gösterir.
• Örnekler:
  • Mikrogranit: Küçük kristalli granit türü.
  • Porfirik Andezit: Büyük kristalli mineraller içeren andezit türü.

C) Yüzey (Volkanik – Ekstrüzif) Kayaçları

• Magma, yüzeye çıkarak hızla soğur ve küçük kristalli veya camsı yapıda kayaçlar oluşturur.
• Örnekler:
  • Bazalt: En yaygın volkanik kayaç, koyu renkli ve ince tanelidir.
  • Andezit: Orta koyulukta, yanardağlarda yaygındır.
  • Riyolit: Granitin volkanik eşdeğeridir, açık renkli ve yüksek silika içerir.
  • Obsidyen: Ani soğuma sonucu camsı yapı kazanır.
  • Tüf: Volkanik patlamalar sonucu oluşan küçük partiküllerin birleşmesiyle meydana gelir.

2. Kimyasal Bileşimine Göre Püskürük Kayaçlar

Püskürük kayaçlar, içerdiği silika (SiO₂) miktarına göre şu gruplara ayrılır:

A) Asidik Kayaçlar (Felsik Kayaçlar)

• Silika oranı: %65’ten fazla.
• Açık renkli ve hafif kayaçlardır.
• Örnekler: Granit, Riyolit, Obsidyen.

B) Ortaç Kayaçlar (Andezitik Kayaçlar)

• Silika oranı: %52-65 arasında.
• Orta koyulukta ve orta ağırlıktadır.
• Örnekler: Diyorit, Andezit.

C) Bazik Kayaçlar (Mafik Kayaçlar)

• Silika oranı: %45-52 arasında.
• Koyu renkli, yoğun ve ağır kayaçlardır.
• Örnekler: Gabro, Bazalt.

D) Ultra Mafik Kayaçlar

• Silika oranı: %45’ten az.
• Ağırlıklı olarak demir ve magnezyum mineralleri içerir.
• Örnekler: Peridotit, Dunit.

3. Doku Özelliklerine Göre Püskürük Kayaçlar

Püskürük kayaçların dokusu, magmanın soğuma hızına ve kristal büyüklüğüne bağlıdır:

1. Faneritik (İri Kristalli)

   • Yavaş soğuma sonucu büyük kristaller oluşur.
   • Örnekler: Granit, Gabro.

2. Afinitik (İnce Kristalli)

   • Hızlı soğuma nedeniyle küçük kristaller oluşur.
   • Örnekler: Bazalt, Andezit.

3. Porfirik Doku

   • Büyük kristaller (fenokristaller) ince taneli bir zemin içine gömülmüştür.
   • Örnekler: Porfirik Andezit, Porfirik Granit.

4. Camsı Doku

   • Çok hızlı soğuma sonucu kristaller oluşmaz.
   • Örnekler: Obsidyen.

5. Piroklastik (Parçacıklı) Doku

   • Volkanik patlamalar sonucu oluşan parçacıklı yapı.
   • Örnekler: Tüf.

4. Püskürük Kayaçların Kullanım Alanları

İnşaat ve Mimari:

• Granit ve bazalt, dayanıklı yapıları nedeniyle binalarda, köprülerde ve yolların yapımında kullanılır.

Heykel ve Dekorasyon:

• Obsidyen, tüf ve riyolit süs eşyalarında ve sanatsal amaçlarla kullanılır.

Sanayi ve Madencilik:

• Gabro ve peridotit, metal cevheri içerebilir ve madencilikte değerlidir.

Jeolojik Araştırmalar:

• Magmatik süreçlerin anlaşılması ve levha tektoniği çalışmalarında önemli yer tutar.

Sonuç

Püskürük kayaçlar, yer kabuğunun temel yapı taşlarından biridir. Farklı oluşum süreçlerine ve bileşimlerine bağlı olarak birçok çeşide ayrılırlar. Jeolojik süreçlerin anlaşılmasında, sanayide ve günlük yaşamda önemli roller oynarlar.